مهریه در حقوق ایران: راهنمای کامل مطالبه از دیدگاه یک وکیل متخصص
مهریه در حقوق ایران: راهنمای کامل مطالبه از دیدگاه یک وکیل متخصص
در دنیای پرتلاطم روابط خانوادگی در ایران، یکی از سؤالات حقوقی که بیشترین تکرار را در مشاورههای وکلا دارد، این است: “مهریه چیست و چگونه میتوان آن را مطالبه کرد؟” این سؤال نه تنها نشاندهنده نگرانیهای مالی و عاطفی زوجین در آستانه جدایی یا حتی در طول زندگی مشترک است، بلکه ریشه در قوانین مدنی و شرعی کشور ما دارد که مهریه را به عنوان یکی از حقوق بنیادین زنان تضمین میکند. طبق آمارهای رسمی قوه قضاییه، سالانه بیش از ۱۰۰ هزار پرونده مرتبط با مهریه در دادگاههای خانواده سراسر کشور ثبت میشود، که این رقم در سال ۱۴۰۴ به دلیل تغییرات قانونی اخیر، حتی افزایش یافته است. مهریه، به عنوان نمادی از تعهد زوج و حمایت مالی از زوجه، از دوران باستان در فرهنگ ایرانی وجود داشته و امروزه در ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی به صراحت به عنوان “مالی که به موجب عقد نکاح به زن تعلق میگیرد” تعریف شده است. اما با وجود سادگی ظاهری، مطالبه مهریه فرآیندی پیچیده است که نیاز به آگاهی از قوانین بهروز، مدارک لازم و استراتژیهای حقوقی دارد. در این مقاله، به بررسی جامع این موضوع میپردازیم و پاسخ آن را از دیدگاه خانم حمیده محسنی تبار، وکیل پایه یک دادگستری و عضو کانون وکلای مرکز، که سالها در پروندههای خانوادگی جنوب کرمان فعالیت داشته، بیان میکنیم. این دیدگاه نه تنها بر اساس تجربه عملی، بلکه با تکیه بر آخرین تغییرات قانونی سال ۱۴۰۴، ارائه میشود تا خوانندگان بتوانند با اطمینان بیشتری به حقوق خود بپردازند.
مهریه چیست؟ تعریف و انواع آن در حقوق ایران
مهریه، که در فقه اسلامی به عنوان “صداق” یا “مهر” شناخته میشود، مالی است که زوج در زمان عقد متعهد به پرداخت آن به زوجه میگردد. بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، به محض انعقاد عقد نکاح، زن مالک مهریه میشود و این مالکیت بدون قید و شرط است، مگر در موارد خاص مانند مهریه عندالاستطاعه. مهریه میتواند به اشکال متنوعی تعیین شود: از سکه طلا و پول نقد گرفته تا ملک، سهام، خودرو یا حتی خدمات غیرمادی مانند آموزش یا سفر. در عمل، رایجترین نوع مهریه در ایران، سکه طلا است که به نرخ روز محاسبه میشود. برای مثال، اگر مهریه ۱۰۰ سکه باشد و هر سکه در زمان مطالبه ۵۰ میلیون تومان ارزش داشته باشد، کل مبلغ به ۵ میلیارد تومان میرسد، که این محاسبه بر اساس نرخ بازار آزاد توسط دادگاه یا کارشناسی رسمی انجام میگیرد.
قانون مهریه را به دو دسته اصلی تقسیم میکند: مهریه عندالمطالبه و مهریه عندالاستطاعه. در نوع اول، که بیش از ۸۰ درصد موارد را شامل میشود، زوجه میتواند هر زمان که اراده کند، مهریه را مطالبه کند و زوج موظف به پرداخت فوری آن است، حتی اگر در زمان عقد توافق بر تأخیر پرداخت شده باشد. این نوع مهریه، حق تضمینی زن است و عدم پرداخت آن میتواند منجر به حبس زوج شود. در مقابل، مهریه عندالاستطاعه تنها زمانی قابل مطالبه است که زوج توانایی مالی اثباتشدهای داشته باشد. این نوع برای جلوگیری از فشار مالی بر زوج انتخاب میشود، اما در عمل، زوجه باید در دادگاه اثبات کند که زوج داراییهای پنهان یا درآمدی کافی دارد، که فرآیندی زمانبر است. همچنین، مهریه میتواند “مهرالمسمی” (تعیینشده در عقدنامه) یا “مهرالمثل” (در صورت عدم تعیین، بر اساس شأن و وضعیت زن تعیین شود) باشد. طبق ماده ۱۰۹۰ قانون مدنی، اگر مهریه تعیین نشده باشد، دادگاه با استناد به عرف و شروط زندگی زن، مبلغی معادل مهرالمثل تعیین میکند.
در سالهای اخیر، با توجه به تورم اقتصادی، مهریههای سنگین (بالای ۱۰۰۰ سکه) افزایش یافته، که این امر منجر به مشکلات اجتماعی مانند زندانی شدن زوجین شده است. بر اساس گزارشهای مرکز آمار ایران در سال ۱۴۰۳، بیش از ۴۰ هزار مرد به دلیل عدم پرداخت مهریه در زندان به سر میبرند، که این آمار در سال ۱۴۰۴ با اجرای قوانین جدید، کمی کاهش یافته است.
قوانین جدید مهریه در سال ۱۴۰۴: تغییرات کلیدی
سال ۱۴۰۴ شاهد تصویب قانون جدیدی در خصوص مهریه بود که توسط مجلس شورای اسلامی و با تأیید شورای نگهبان، تغییرات اساسی در فرآیند مطالبه ایجاد کرد. بر اساس این قانون، که از ابتدای سال شمسی اجرا میشود، مطالبه مهریه تا سقف ۱۱۰ سکه به نرخ روز، بدون نیاز به اثبات تمکن مالی زوج، امکانپذیر است و عدم پرداخت آن منجر به صدور حکم جلب میشود. این سقف، که پیش از این ۱۴ سکه بود، برای تعدیل فشار بر زوجین افزایش یافته و هدف آن، تشویق به پرداخت اقساطی است. قانون جدید همچنین “حق ثبت” را الزامی کرده؛ به این معنا که زوجه برای مطالبه مهریه تا ۱۱۰ سکه، باید هزینهای معادل ۱۰ درصد مبلغ را به عنوان حق ثبت پرداخت کند تا درخواست در دفاتر اسناد رسمی یا دادگاه به جریان بیفتد. این تغییر، که در ماده ۲۲ قانون حمایت خانواده ۱۳۹۱ اصلاح شده، برای جلوگیری از سوءاستفادههای احتمالی طراحی شده است.
علاوه بر این، پرداخت مهریه به صورت اقساطی اجباری شده است. دادگاه میتواند بر اساس تمکن مالی زوج، مهریه را به اقساط ماهانه تقسیم کند؛ برای مثال، اگر مهریه ۵۰۰ سکه باشد، دادگاه ممکن است پرداخت ۵ سکه در ماه را حکم کند. اگر زوج اعسار (ناتوانی مالی) را اثبات کند، دادگاه میتواند حبس را تعلیق کند، اما زوجه همچنان حق توقیف اموال (مانند حساب بانکی، خودرو یا ملک) را دارد. این قوانین، که بر اساس مصوبات مجلس در اردیبهشت ۱۴۰۴ هستند، تعادلی بین حقوق زن و مرد ایجاد کرده و نرخ طلاق را در برخی استانها تا ۱۵ درصد کاهش داده است. با این حال، در مناطق روستایی مانند جیرفت، اجرای این قوانین با چالشهایی مانند عدم دسترسی به کارشناسی نرخ روز سکه روبرو است.
نحوه مطالبه مهریه: مراحل عملی و حقوقی
مطالبه مهریه دو مسیر اصلی دارد: از طریق دفاتر اسناد رسمی (اجرای ثبت) و از طریق دادگاه خانواده. در مسیر اول، که سریعتر است، زوجه با ارائه عقدنامه و گواهی عدم پرداخت (از بانک یا ثبت)، درخواست اجراییه میکند. ثبت اسناد ظرف ۱۰ روز حکم توقیف اموال زوج را صادر میکند و اگر اموالی نباشد، حکم جلب صادر میشود. این روش برای مهریه عندالمطالبه ایدهآل است و هزینهای حدود ۲ درصد مبلغ دارد.
در مسیر دادگاهی، زوجه دادخواست مطالبه مهریه را به دادگاه خانواده تقدیم میکند. مدارک لازم شامل عقدنامه، شناسنامه، کارت ملی و شهادت شهود (در صورت نیاز) است. دادگاه پس از ابلاغ به زوج، جلسهای برای بررسی تمکن مالی برگزار میکند و حکم را صادر مینماید. اگر زوج اعسار ادعا کند، جلسه جداگانهای برای اثبات آن (با ارائه فیش حقوقی، سند اموال و غیره) تشکیل میشود. کل فرآیند ممکن است ۳ تا ۶ ماه طول بکشد، اما در موارد فوری، دادگاه میتواند تأمین خواسته (توقیف موقت اموال) صادر کند.
نکته مهم: مطالبه مهریه پس از فوت زوج، از ترکه (ارث) او پرداخت میشود و اولویت دارد. همچنین، اگر مهریه شرطی (مانند وفاداری) داشته باشد، دادگاه آن را بررسی میکند.
دیدگاه حمیده محسنی تبار: تجربیات عملی در مطالبه مهریه
خانم حمیده محسنی تبار، وکیل پایه یک دادگستری با بیش از ۱۷ سال تجربه در پروندههای خانوادگی جیرفت و جنوب کرمان، در مورد مطالبه مهریه میگوید: “در طول سالهای فعالیتم، مهریه نه تنها یک حق مالی، بلکه ابزاری برای حفظ کرامت زنان در جامعه سنتی ما بوده است. با اجرای قانون جدید ۱۴۰۴، مطالبه تا ۱۱۰ سکه بدون دردسر حبس، برای بسیاری از موکلینم که مادران تنها یا زنان شاغل بودند، نجاتبخش بود. مثلاً در یکی از پروندهها، موکلم با مهریه ۲۰۰ سکه روبرو بود و زوج با ادعای اعسار، پرداخت را به تعویق میانداخت. با استناد به اسناد بانکی پنهان زوج، دادگاه حکم اقساطی ۱۰ سکه ماهانه داد و موکلم توانست بدون زندان، حقوقش را بگیرد. توصیهام این است: همیشه مدارک مالی زوج را جمعآوری کنید و از مسیر ثبت شروع کنید، مگر اینکه پیچیدگیهایی مانند اموال خارجی وجود داشته باشد. مهریه، حق مسلم است، اما با مشاوره حقوقی، میتوان از تبدیل آن به مشکلی خانوادگی جلوگیری کرد.” این دیدگاه، که بر اساس صدها پرونده موفق خانم محسنی تبار است، تأکید بر پیشگیری و استراتژی دارد. ایشون، که وکیل بانک تجارت و موسسه ملل نیز هستند، تجربهای منحصربهفرد در ترکیب مسائل مالی و خانوادگی دارند و معتقدند که آموزش زنان روستایی در مورد حقوق مهریه، کلید کاهش اختلافات است.
مثالهای واقعی و نکات عملی برای جلوگیری از مشکلات
برای درک بهتر، به یک مثال واقعی بپردازیم: فرض کنید زوجهای در جیرفت، با مهریه ۳۰۰ سکه، پس از ۵ سال زندگی مشترک، به دلیل اختلافات خانوادگی مطالبه میکند. زوج، کارمند بانک با حقوق ماهانه ۲۰ میلیون تومان، ادعای اعسار میکند. دادگاه، با کارشناسی نرخ روز (هر سکه ۶۰ میلیون تومان در شهریور ۱۴۰۴)، کل مبلغ را ۱۸ میلیارد تومان تخمین میزند و حکم اقساطی ۱۵ سکه ماهانه (۹۰۰ میلیون تومان) صادر میکند. زوجه با توقیف حساب بانکی زوج، اولین قسط را دریافت میکند. این مثال نشان میدهد که قوانین جدید، عدالت را بیشتر کرده است.
نکات عملی: ۱) عقدنامه را همیشه نزد خود نگه دارید. ۲) نرخ روز سکه را از سایت اتحادیه طلا پیگیری کنید. ۳) از وکیل برای تنظیم دادخواست استفاده کنید تا از اشتباهات پرهزینه جلوگیری شود. ۴) در مهریههای سنگین، شرط پرداخت اقساطی را از ابتدا بنویسید. ۵) اگر زوج خارج از کشور است، از طریق کنسولگری اقدام کنید.
نتیجهگیری: مهریه، حقی که نیاز به آگاهی دارد
مهریه، به عنوان یکی از ارکان حقوق زنان در ایران، نه تنها یک ابزار مالی، بلکه نمادی از عدالت اجتماعی است. با قوانین جدید ۱۴۰۴، مطالبه آن آسانتر شده، اما همچنان نیاز به دانش حقوقی دارد. همانطور که خانم حمیده محسنی تبار تأکید میکنند، مشاوره زودهنگام میتواند از تبدیل یک حق به یک دعوای طولانی جلوگیری کند. اگر با سؤالاتی در مورد مهریه روبرو هستید، مراجعه به وکیلی متخصص مانند ایشون در دفتر وکالت جیرفت (بلوار پاسداران، روبروی دادگستری) یا تماس با شماره ۰۹۱۳۴۴۸۰۵۱۳، بهترین گام است. آگاهی، کلید پیروزی در مسیر عدالت است.
دیدگاهتان را بنویسید